Prażmowska z Wysockich Teresa, 2. v. Wołowska, pseud. i krypt.: T. P., T. Praż., Te. pa, Tepa, Wacław Weresz (1842–1912), powieściopisarka, poetka, tłumaczka, działaczka oświatowa i społeczna. Ur. we wsi Czortowice w pow. hrubieszowskim, w rodzinie ziemiańskiej, była córką Stanisława Wysockiego, majora 2 p. ułanów, i Tekli z Wereszczyńskich.
Rodziców straciła wcześnie. Wykształcenie podstawowe odebrała w domu, jeszcze pod opieką ojca, z domu też wyniosła gruntowną znajomość języków: angielskiego, francuskiego i niemieckiego, do czego niemało przyczyniła się opieka kuzynki Jadwigi Jakubowskiej i jej męża troskliwie wychowujących Teresę po śmierci ojca. Po ukończeniu pensji wizytek w Warszawie, w celu ogłady towarzyskiej przebywała jakiś czas na Wołyniu w domu krewnej Faustyny z Krasickich Walewskiej. W r. 1860 wyszła za mąż za Franciszka Prażmowskiego, lekarza i ziemianina, i zajęła się gospodarstwem domowym, a później wychowywaniem dzieci. Podczas powstania styczniowego działała w chełmskim komitecie pomocy walczącym. Nadto dokształcała się drogą samouctwa, przygotowując się do podjęcia studiów uniwersyteckich, do czego jednak nie doszło z powodów rodzinnych. Po kilku latach P. owdowiała i przeniosła się do Warszawy, prawdopodobnie też utraciła majątek, gdyż zajmowała się teraz pracą pedagogiczną jako prywatna nauczycielka literatury. W r. 1869 ponownie wyszła za mąż za adwokata Franciszka Wołowskiego (brata ciotecznego Celiny Mickiewiczowej), zajęła się wychowaniem trójki jego dzieci, zamieszkała w Lublinie i przez krótki okres była przełożoną wzorowo prowadzonej pensji żeńskiej. Następnie przeniosła się na stałe do Warszawy.
P. wcześnie objawiała zamiłowania i zdolności literackie, debiutowała w r. 1868 moralizatorskimi powieściami o tematyce współczesnej: Tajemnice życia („Kron. Rodzinna”), Anna („Gaz. Pol.”) oraz wierszami („Bluszcz”), podpisując te utwory pseud. Wacław Weresz. W r. 1870 ogłosiła następujące powieści o podobnym charakterze: Rozsądna panna („Gaz. Pol.”, Wyd. osobne, W. 1870), Nie w porę („Bibl. Warsz.”, Wyd. osobne, W. 1871). Nawiązała kontakt z literatami warszawskimi, m. in. z Aleksandrą Borkowską (redaktorką „Kron. Rodzinnej”), Antonim Edwardem Odyńcem, Józefem Sikorskim, i rozpoczęła ożywioną i trwającą do końca życia pracę literacką. Pisała powieści, nowele, szkice i gawędy obyczajowe, komedie, dialogi wierszem, recenzje i artykuły o tematyce literackiej i społecznej. Jej utwory ukazywały się w czasopismach warszawskich, krakowskich, lwowskich i in. Ściślejszą współpracę nawiązała z „Bluszczem”, „Biesiadą Literacką”, „Kłosami”, „Kroniką Rodzinną”, „Kurierem Warszawskim”, „Przyjacielem Dzieci”, „Tygodnikiem Romansów i Powieści” (tu m. in. w r. 1876 powieść pt. Z procentem), „Wieczorami Rodzinnymi” i in.
Po założeniu w r. 1887 pisma literackiego „Życie”, P. objęła w nim dział sprawozdań z literatur obcych (angielskiej, francuskiej, niemieckiej). Liczne jej artykuły omawiały najnowsze prądy literackie i artystyczne. Publikowała też recenzje, przeglądy; dość ważne miejsce w jej dorobku stanowiły przekłady poezji i prozy. Przyswoiła literaturze polskiej kilkanaście większych pozycji, w tym powieści H. Balzaka („Kuzynka Bietka”, „Kuzynek Pons”, W. 1883), M. Carew, H. R. Haggarda, J. Hering, Ch. Yonge, A. Lauriego. W r. 1889 wydała przekład dramatu wierszem S. Arnauda „Synowie Jaheli” (W.), komedię F. Cavallottiego „Nikareta” w przekładzie P-iej wystawiał (1889) Teatr Letni w Warszawie (druk. „Życie” 1889). W r. 1898 w „Bibliotece Najcelniejszych Utworów Literatury Europejskiej” ukazał się jej przekład głośnego poematu dramatycznego J. Mádacha pt. „Tragedia człowieka” (wg przekładu niemieckiego). Nadto spolszczyła drobniejsze utwory P. Bourgeta, E. Browning, F. Coppéego, A. Daudeta, V. Hugo, R. Kiplinga, H. W. Longfellowa i in.; przekłady te zamieszczało „Życie” i in. czasopisma. Z literatury dla młodzieży cenione były przekłady „Przygód Hucka” M. Twaina (W. 1898), E. Legouvé „Szesnastoletnia uczennica” (W. 1892) i E. Laboulaye „Bajki i opowiadania dla dzieci” (W. 1893). Poza przekładami P. napisała kilkanaście książek dla dzieci (np. Czerwony kapturek, W. 1894, Fraszki-igraszki, W. 1894, Podarek babci – zbiór wierszyków po części dydaktycznych, W. 1893) i młodzieży. Spośród tych podobały się zwłaszcza powieści W dziewiczych lasach Ameryki (W. 1894, przedtem w „Wieczorach Rodzinnych” 1891) i Serce (W. 1896). Z doświadczeń pedagogicznych P-iej wyrósł Podręcznik do nauki literatury powszechnej (W. 1892), przyjęty jednak dość krytycznie («błędy rzeczowe, zbyt pobieżne opracowanie»). Wydała tom realistycznych szkiców i obrazków, zaprawionych dydaktyzmem i moralizatorstwem, pt. Nie z salonu (Kr. 1896), które drukowane były w czasopismach w l. 1883–9.
Równocześnie P. pracowała jako nauczycielka języka polskiego i literatury na prywatnych pensjach żeńskich. Z zamiłowaniami pedagogicznymi wiązała się jej praca społeczna i polityczna. Należała do tajnej organizacji Kobiece Koło Oświaty Ludowej, której przewodniczyły Kasylda Kulikowska i Faustyna Morzycka. W r. 1891 jako jedna z delegatek Koła (obok Stefanii Sempołowskiej i Kulikowskiej) uczestniczyła w jubileuszu dwudziestopięciolecia pracy literackiej Elizy Orzeszkowej w Grodnie. Prowadziła też działalność polityczną z ramienia Ligi Polskiej (później Narodowej). W r. 1893 za udział w podziemnej pracy politycznej, społecznej i narodowej została wydalona z granic Król. Pol., zamieszkała wówczas w Odessie, ale tu już w r. 1894 w związku z wykryciem organizacji «Sokoła» została aresztowana razem z synem (odbywającym służbę wojskową), Natalią Dzierżek, Mariuszem Zaruskim i in., a następnie przetrzymywana w Kiszyniowie. Po otrzymaniu w grudniu 1895 wyroku skazującego na deportację do Archangielska, poprzez etapy i więzienia, m. in. w Kijowie, Moskwie, Wołogdzie, Kiryłowie, dotarła do miejsca zesłania 27 IV 1896. W Archangielsku uczyła, stołowała i otaczała opieką kolonię polską. Przede wszystkim jednak pisała; na wygnaniu powstały liryki o treści przeważnie patriotycznej, które weszły do tomu pt. Z domów niewoli. Pokłon ziemi (W. 1910), z dołączeniem wierszy późniejszych, napisanych już w kraju. W Archangielsku powstała również dwutomowa powieść Na wyraj i z wyraju („Słowo Pol.” 1904, osobno W. 1906), zawierająca m. in. wierny – zdaniem współczesnych – obraz życia wygnańców polskich.
W grudniu 1900 P. powróciła do Warszawy i znów podjęła działalność literacką, społeczno-oświatową oraz pedagogiczną jako nauczycielka na pensjach żeńskich, m. in. Emilii Pankiewiczówny. Pracę pedagogiczną traktowała zawsze jako powołanie, służbę narodowi, poświęcała jej wiele czasu i energii. Pisywała nadal do czasopism, m. in. do „Bluszczu”, „Biesiady Literackiej”, „Tygodnika Mód i Powieści”, publikując – jak w latach poprzednich – wiersze, prozę beletrystyczną, przekłady, recenzje, a przede wszystkim artykuły publicystyczne dotyczące np. równouprawnienia kobiet, ich pracy zawodowej, kształcenia młodych dziewcząt, przygotowania nauczycielek ludowych. Wypowiadała się również na temat rodziny, wysuwając postulat jej odrodzenia poprzez wychowanie młodego pokolenia w duchu chrześcijańskim i narodowym. Sporadycznie drukowało prace P-iej wiele czasopism warszawskich („Przyjaciel Dzieci”, „Tyg. Pol.”, „Kur. Codz.” – tu w r. 1903 m. in. współczesna powieść obyczajowa Romans gąski, osobno W. 1904, która podobała się Orzeszkowej), krakowskich (m. in. „Polak”, „Kalendarz Prawdy”, „Kalendarz Szkoły Lud.”), lwowskich (m. in. „Słowo Pol.”), lubelskich, wileńskich, polonijnych w Stanach Zjednoczonych oraz wydawnictw okolicznościowych. Wydała też, przeznaczoną dla młodzieży, książkę Dzieje trzech rozbiorów Polski oraz ruchu narodowego w XIX w. (W. 1910), ocenioną przychylnie przez współczesnych historyków. Ostatnie lata życia poświęciła P. przede wszystkim pracy społeczno-oświatowej w rozmaitych organizacjach i stowarzyszeniach. Należała do Koła Kobiet Korony i Litwy (KKKiL) – tajnej trójzaborowej organizacji kierowanej przez Teresę Ciszkiewiczową. Gdy w r. 1901 nastąpił w tej organizacji rozłam, P. znalazła się w grupie działaczek (m. in. Cecylia Walewska, Cecylia Śniegocka, Helena Ceysingerówna), które związały się na pewien czas z Narodową Demokracją. W okresie l. 1905–7, gdy w polityce Narodowej Demokracji zaczęła się kształtować nowa orientacja na Rosję, byłe działaczki KKKiL, a wśród nich i P., odeszły od niej. Niektóre przeżyły to jako osobisty dramat (córka P-iej, Maria Dzierżanowska popełniła w r. 1908 samobójstwo). W okresie rewolucji 1905 r. P. stanęła wraz z Ciszkiewiczową z ramienia prawicy na czele sympatyczek ruchu kobiecego i w imieniu Koła Kobiet Polskich z Warszawy złożyła w r. 1906 na ręce ks. Jana Gralewskiego, posła do I Dumy, deklarację w sprawie przyznania równych praw kobietom.
P. w całej swojej działalności wykazywała dużo troski o los dzieci. W r. 1906 wraz z ks. Gąssowskim, Józefą Szebekówną i Kazimierzem Jeżewskim utworzyła tzw. Zimowiska Wiejskie, z których powstało później Tow. Opieki nad Dziećmi (była jego współzałożycielką i wiceprezesem). Opiekowała się także Gniazdami Sierocymi, pracowała w Polskiej Macierzy Szkolnej i w in. organizacjach. Założyła też Stowarzyszenie Umysłowo Pracujących Polek oraz Kursy dla Ochroniarek. W Katolickim Związku Kobiet kierowała sekcją pedagogiczno-społeczną, wykazując szczególnie dużo zainteresowania dla kształcenia nauczycielek ludowych. Prowadziła mimo podeszłego wieku bardzo czynny tryb życia, wygłaszała odczyty oraz pogadanki dla robotników i rzemieślników. W r. 1909 świat literacki uroczyście obchodził czterdziestolecie pracy literackiej i społecznej P-iej. Przebieg uroczystości relacjonowały czasopisma (m. in. „Bluszcz”). P. zmarła 5 III 1912 w Warszawie. Organizacją obchodu pogrzebowego zajął się specjalnie powołany Komitet (m. in. z Ciszkiewiczową, Ceysingerówną, Walewską, Lucyną Kotarbińską i Zdzisławem Dębickim na czele). Została pochowana na cmentarzu Powązkowskim. W pogrzebie brały udział stowarzyszenia kobiece, redakcje czasopism dla kobiet oraz bardzo dużo młodzieży szkół żeńskich.
Z małżeństwa z Franciszkiem Prażmowskim P. miała córkę Marię (zamężną Dzierżanowską) i syna, w drugim małżeństwie z Franciszkiem Wołowskim dzieci nie miała.
Fot. w: Upominek, W. 1893 s. 484; – Estreicher w. XIX; Nowy Korbut, XV; Bibliogr. dramatu pol., II; Bibliogr. historii Pol. XIX w., II cz. 3 vol. 2; Bibliogr. Warszawy. Wydawn. ciągłe 1904–1918; Enc. ogólna wiedzy ludzkiej, X; Ilustr. Enc. Trzaski; W. Enc. Powsz. (PWN); PSB, (Dzierżek Natalia); Roczn. Nauk.-Liter.-Artyst. (Okręta), W. 1905; – [Badowska E.] E. B., Jubileusz T. Prażmowskiej-Wołowskiej, „Bluszcz” 1909 nr 43 s. 474; taż, T. z Wysockich Prażmowska-Wołowska, tamże 1909 nr 6 s. 55–7 (fot.); Czterdziestolecie pracy, „Biesiada Liter.” 1909 nr 16 s. 395 (fot.); Ich spowiedź. Wyniki ankiety dla uczczenia Orzeszkowej, W. [po 1911]; [Kosmowska I.] Doktorowa Kosmowska, Pamięci T. Prażmowskiej-Wołowskiej, „Bluszcz” 1912 nr 24 s. 272; [Kotarbińska L.] L. Kot., Za trumną T. Prażmowskiej-Wołowskiej „Tyg. Mód i Powieści” 1912 nr 25 s. 2–3; Terpiłowska J., Pani Teresa, „Bluszcz” 1912 nr 24 s. 272–5; Walewska C., Ruch kobiecy w Polsce, W. 1909 Cz. 1–2; taż, W walce o równe prawa, W. 1930; Wawrzykowska-Wierciochowa D., Od prządki do kosmonautki, W. 1963; taż, Z dziejów kobiety wiejskiej, W. 1961; Z przeszłości kulturalnej Lubelszczyzny, L. 1978; – Czajkowski E., Proces „Sokoła odeskiego” i tajnych związków polskich w Odesie w latach 1894 i 1895, „Niepodległość” T. 9: 1934; Hertz P., Zbiór poetów polskich XIX w., W. 1962 ks. 3, 1975 ks. 6; Prażmowska T., Sprzed lat piętnastu, „Bluszcz” 1907 nr 23 s. 259; Sempołowska S., Pisma, W. 1960 I; Wspomnienia pośmiertne i nekrologi z r. 1912: „Bibl. Warsz.” t. 3 s. 202–3 ([L. Włodek] L. W.), „Biesiada Liter.” nr 27 s. 15–16 (fot.), „Bluszcz” nr 24, „Kur. Warsz.” nr 155, 156, 158, „Tyg. Ilustr.” nr 24 (fot.), „Tyg. Mód i Powieści” nr 25 s. 2 (fot.), „Wisła” nr 11 s. 213, „Wych. w Domu i Szkole” t. 2 s. 82, „Zgoda” (Chicago) nr 27 (wyd. dla kobiet); – „Tyg. Ilustr.” 1909 nr 43 s. 885 (fot.); – B. IBL.: Arch. Orzeszkowej, Listy P-iej do E. Orzeszkowej, List S. Siennickiej do E. Orzeszkowej; B. Jag.: Akc. 125/58; – IBL PAN: Kartoteka bibliograficzna (A. Bara).
Cecylia Gajkowska